Шығыс шайырлары

• Әбу-л Қасым Фердоуси
  (940-1020) – шығыс ақыны, «Шаһнама» дастанын 35 жыл бойы жазған, ол 55 мың бәйітен тұрады. 1-нұсқасы 994 ж., 2-нұсқасы 1010 ж. біткен, тұңғыш рет 1829 ж Үндістанда жарық көрді. Дастан 3 бөлімнен құрылған: 1) мифологиялық аңыздар; 2) батырлық жырлар; 3) тарихи шежірелер. Сонымен қатар романтикалық, драмалық сарындағы бірнеше поэмалар, дидактикалық және философиялық толғаулар енгізілген. негізгі сюжет иран және тұран халықтарының басынан кешірген 4 мың жылдық тарихи оқиға байланысты өріледі. қазақ халқы «Шаһнамамен» ертеден таныс. Поэма қаһармандары қазақ ауыз әдебиетінде жиі кездеседі. «Шаһнаманы» қазақ тіліне аудару ісі 19 ғ-дың 30-жылдарынан бастап қолға алынды. Абай Құнанбаев Ә.-л-Қ.Ф-ді ұстаз тұтты.  
• Әл-Ашари Абул -Хасан Али
  (874-935) - атақты араб дінбасыларының бірі. Ә.А. сүниттік экзистенциалдық діни ілім каламның негізін қалаған. Имам А. көзқарастары оның өмірінің үш кезеңінде қалыптасты. Бірінші кезеңінде ұстанымы мутазилиттік сипатта болса, кейіннен одан бас тартты. Екінші кезеңде аталмыш ұстанымнан айнып, Алланың жеті қасиетін: «аль-хайат» (өмір), «аль-ильм» (білім), «аль-кудра» (билік, құдіреттілік), «аль-ирада» (ықылас), «ас-самъ» (есту), «аль-басар» (көру), «аль-каламды» (сөз) мойындап, терең мән бере отырып, түсіндіруге тырысты. Сонымен қатар А. Аллахтың мынадай қасиеттерін: «аль-ваджх» «бет пішін немесе жүз», «аль-йадан» (екі қол), «аль-кадам» (табан), «ас-сак» (жіліншік немесе сирақ) талқылауды жалғастырды. Үшінші кезеңінде ол Алланың барлық қасиетін жаратылыстың қасиеттерімен салыстырмай және оларды қалыпқа салмай сендіруге тырысты. Дәл осы сипаттағы көзқарастары өмірінің соңында жазған еңбегі «аль-ибанда» көрініс алды. А. Құранның мәңгілі жайындағы және алдын-ала айқындау ілімі (адамдардың өз іс-әрекеттеріне жауаптылығына қарама- қарсы жағдайда) кейінгі ізбасарлары дінтанушылар - ашариттер арқылы дамып, жүзеге асты. Ашаризм мұсылмандық жазбалар санағы бойынша III ғ пайда болған каламдағы бағыттардың бірі. Осының негізінде кейінгі калам өкілдері, яғни мутакаллимдер рационалды болжамдар арқылы ислам апологетикасын анықтауға тырысты. Болжамдарды анықтау үшін және құдайлық құдіретті әлемнің құрылуы мен кереметтер мүмкіндігін дәлелдеу үшін атомистиканы пайдаланды. Негізгі шығармалары: «Аль-Ибан» (Дін тұту негіздерін талдау).
• әл-Бәйзауи Әбу Саийд Абдаллаһ бин Мұхаммед бин Әли Әбу-л-Файр әд-Дин аш-Ширази
  (1282-1326) – хадисші, тіл маманы, заңгер, философ, тарихшы. «Жүйелі баяндаудың тарихы» атты еңбегінде «Ефраттан Жейхунға және араб иеліктерінен Ходжент маңына дейін созылған Иран жерінің билеушілері мен патшалар әулеті тарихының қысқаша шежіресі» баяндалған. Шамамен 1275-76 ж жазылған бұл шығарма: 1) он пайғамбардың тарихы, (Адам атадан бастап); 2) Иранның ежелгі патшаларының 4-әулетінің тарихы (мифтік патшалардан Сасан әулетіне дейін); 3) араб халифалары үш әулетінің тарихы (Ирандық монғолдармен аяқталады) атты төрт бөлімнен тұрады. Шығармада Қазақстан тарихына қатысты мағлұматтар да кездеседі. Негізгі шығармалары: «Дүниенің аян беруі және түсінік сырлары», «Заңтану негіздерін білу жолы», «Жүйелі баяндаудың тарихы».
• әл-Бируни Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед
  (973-1048) – ғалым, энциклопедист, астроном, тарихшы, дәрігер, философ. Атағы шыққан орта Азиялық ғалымдарды біріктірген Академияны басқарған. Жердің өз осьінен айналып қозғалуы туралы болжамды алғаш айтқан данышпанның бірі. Сондай-ақ көптеген өзге әлемдердің өмір сүруі туралы идеялар мен бірнеше қызықты математикалық идеяларды, жердің бастапқы моделін (глобусті) ойлап тапты. Ә.Р.әл-Б. астрономияға қатысты бірқатар мәселерді шешуде, тарқатып айтар болсақ, планетаның қара түсті денелері, жұлдыздар қозғалысы және Жермен салыстырғандағы олардың көлемдік айырмашылығы, тартылу идеясы, яғни жұлдыздар мен Күннің біртектес отты табиғаты т.б. ежелгіүнді және ежелгі грек философтарының ауқымды идеяларын қабылдап, әрі қарай дамытты. «Ежелгі халықтар хронологиясы» атты ең бірінші шығармасында  Ә.Р.әл-Б. әлемдегі түрлі халықтардың (араб, парсы, еврей, грек) қолданысында болған және өз заманында атағы шыққан күнтізбе жүйелерін жазып, көлемді хронологиялық кесте құрастырған. Үнділердің философиялық жүйесі, соның ішінде космостық эволюция және санкхья теориясы. Ә.Р.әл-Б. шығармаларын араб тілінде жазып қалдырған. Оның қаламынан 150 жуық трактаттар жарық көрген. Ғылыми терминдерді аудару теорясын жасаған. Астрономиялық шығармаларында Ә.Р.әл-Б. Дүниенің гелиоцентристік жүйесін (Коперниктен 500-жыл бұрын), денелердің Жерге қарай таралуын (Галилей мен Ньютоннан 600-жыл бұрын) болжаған. Негізгі шығармалары: «Ежелгі халықтар хронологиясы», «Үндістан» (1031), «Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші» (1048), «Масғуд каноны», «Геодезия», «10-томдық Таңдамалы шығармалар», «Минералдардың меншікті салмағын анықтау ережесі».
• Әл-Ғазали Әбу Хамид Мұхаммад ат-Туси
  (1058-1111) - мұсылман әлемінің ірі теологы, философ, факихші (мұсылмандық құқық білімпазы). Өзінің бірқатар жұмыстарында мемлекетті басқару мәселесінде сұлтанға ұсыныстар береді, сұлтанның нақты билігін заңдастыру негізінде оны нығайту мәселесін көтеріп, халифатты сынайды. Ә.М.әл-Ғ. халиф пен сұлтан арақатынасы мәселесін жан-жақты сипаттап, имамат теориясын дайындайды. Оның пікірінше, мемлекет ислам мен мұсылманша өмір сүру тәртібін қорғауға тиіс. «Философтарды терістеу» деген еңбегінде Фарабиді, ибн Синаны сынап, оларға «әлемнің ешнәрседен жаратылысы» туралы өз идеясын қарсы қояды. Бұл идеяда ол бүкіл қоршаған әлемге өзінің ықпалын жүргізетін құдайдың шексіз еркі туралы ойды негіздеді. Мистиктің пікірінше, ақыл-ой тек реттеуші рөлді атқара алады, ол біздің ізденісімізді мақсатқа қарай бағыттай алғанымен, мәнділікті ешқашан да аша алмайды. Мәнділікті танудағы жалғыз тәсіл өзіне-өзі терең бағытталған мистикалық жағдай, сонда ғана мәнділік ашылады. Бұл мәнділік – Құдайдың болмысы. Ә.М. әл-Ғ адамдарды танымдық қабілеттері бойынша «қалың бұқара» (әл-һамма, әл-һауамм) және «таңдаулылар» (әл-хасса) деп екі топқа бөледі. Діни дәстүрлер соңынан көзсіз еретін қарапайым қауым мен ислам қағидаларын қорғаумен ғана шектелетін мутакаллимдерді ол алғашқы топқа жатқызады. 2-сіне ең алдымен сенімді дәлелдер мен дәйектемелеркөмегі арқылы ақиқатқа жетуге тырысатын философтарды енгізді. Сонымен қатар «таңдаулылар» қатарына тұрмыс-тіршілік мәнін логикалық қисындардан бұрын түйсік арқылы түсінетін сопыларды да кіргізеді. Ә.М.әл-Ғ. сопылықтың өзін-өзі жетілдіру бағытынан оның пайдалы жақтарын көрді, бірақ сопылар ұсынған құдай мен онтологиялық бірлікке жету бағдарын теріске шығарды. Ә.М.әл-Ғ. бірқатар шығармаларында әлемнің мәңгілігі проблемалары, себептілік теориясы, т.б. бойынша мұсылман философтарымен, Шығыс аристотелшілері өкілдерімен пікірталасты өрістетті. Ол өзінің басты еңбегі «Діндегі ғылым сәулесінде» діни-философия, этика қағидаларын саралап, онда суннит дәстүршілдігі қағидаларын сопылық түсініктермен үйлестірді. Адам еркі мен жазмыш туралы мәселеде  Ә.М. әл-Ғ. «таңдап алу» ұғымын «касабаны» дамытады, оған сәйкес адам Алланың ұсынған жақсы-жаман әрекеттеріненөзіне қажетін таңдап алуына ерікті екендігін, бірақ соған орай жауап та беретіндігін айтады. Ә.М.әл-Ғ-ды әдетте худжжат әл-ислам (ислам дәйекшісі) деп атайды. Негізгі шығармалары:  «Діндегі ғылым сәулесі», «Философтарды терістеу». 
• әл-Кинди Әбу Иүсіп Иакуб ибн Исхақ
  (шамамен 800-870) - араб философиясының негізін салушы, астролог, математик және дәрігер, «Араб философы» құрметті атағының иегері. Ол Аристотель «Органонына», шығармалары мен метафизика сұрақтары бойынша бірқатар еңбектерге комментариялар жазды. Итальян ғалымы Карден оны әлемдегі үздік жиырма ойшлдың бірі деп атаған. Ә.И. әл-К. өзінің дүниегекөзқарасы негізіне, бар ғаламды айнадан көргендей тануға мүмкіндік беретін, аяғына дейін мағынасы ашылған әрбір зат күшіндегі жалпы себептік байланыс идеясын салды. Ә.И. әл-К мынадай мәселелерге зор көңіл бөледі: Құдай мәселесі, ақыл-ой мәселесі мен философияның мәнін анықтау, ғылымдарды классификациялау. Материя, форма, қозғалыс, кеңістік, уақыт, субстанция, сан, сапа сияқты ұғымдарға талдау жасаған. Философияның мақсаты мен қызметі туралы нақты тұжырым жасап, оның білім саласындағы орнын анықтауға үлкен үлес қосқан. Пайда болған нәрсе қозғалыс нәтижесінде өзгереді және ақыры соңында жойылады, ол нәрсе мәңгілік емес, оның соңы бар. Адамға ақыл-ой берілгендіктен ол өзін-өзі танып қана қоймай, өзін қоршаған дүниені таниды. Ақылдың көмегімен адам заттар мен құбылыстардың себептік байланысын, олардың мәнін ұғына алады. Құранның ортодоксалды ұстанушылары Ә.И. әл-К-ге еретик ретінде қарады. Оның көптеген шығармаларын кейбір бөлімдер жартылай жазбалар ғана сақталынған. Екі бөлімнен тұратын «философиялық трактаттары» Египетте М.А.Әбу-Ридтың басшылығымен 1950, 1953 жж жарық көрді. Негізгі шығармалары: «Аристотель кітаптарының саны жөнінде және философияны меңгерудің шарты», «Бастапқы философия туралы бес мәнділік жайында кітап», «Пайда болу және жойылу себептерін түсіндіру туралы трактаттар».
• әл-Рази Әбу-Бекр Мұхаммед ибн Зақария
  (латынша Разес, 865-925, 934) - ғалым, энциклопедист. Жалпы көлемі 184 жұмыс жазды, біздің заманымызға дейін жеткені 61. Ә.Р. шығармашылық мұрасы философия, этика, теология, логика, астрономия, физика, алхимия, медицина мәселелеріне қатысты туындылармен айқындалады. Оның онтология мен гносеология мәселелері бойынша идеялары ерекше. Онтологияда бес мәңгі бастау туралы идеяны негіздейді: жаратушы, жалпы рух, праметрия, абсолюттік кеңістік және абсолюттік уақыт. Оның пікірінше, жан мен тән бір-бірімен ажырамас байланыста. Және адам ақыл-ойға ие болғандықтан табиғи құбылыстарды танып-білуге қабілетті. Адам тірі мақұлық ретінде білімнің қуанышын сезінуге құштар. Адамдар арасында ақиқатқа жетуге қабілеттілері философтар. Р. ойынша философ жаратушыға ұқсас болуға тиіс, себебі әркім ақиқатқа әр түрлі жолмен жетеді және шамасы келгенше жақындауға тырысады. Ә.Р. ғылымның жақтаушысы болып, дінді сынайды. Ойшылдың пайымдауынша, дін дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар арқасында өмір сүреді, алдауға негізделеді, шыдамсыздық пен мағынасыз соғыстарға әкеледі.
• Әл-Фараби Әбу Наср Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ
  (870-950) - түрік тайпасының дәулетті ортасынан шыққан, ұлы энциклопедист ғалым, ойшыл, философ, математик, астролог, музыка теоретигі. Ә.Н. әл-Ф. – түркі ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, «Әлемнің 2-ұстазы» атанған ғұлама. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Сол тұста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. "Мұсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән белгілер оның шығармаларында белгілі бір дәрежеде өз орнын алады. Ә.Н. әл-Ф. шығармаларында көне замандағы дәстүрдің және "Бірінші Ұстаз" деп шығыста аталып кеткен Аристотельдің тарих барысында қалдырған әсері, неоплатонизмнің несторионшылдықтың әсері және исламның әсерімен Аристотель идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Ә.Н. әл-Ф. Аристотельге бас игені сөзсіз. Ол Аристотель ілімінің формалдық жағымен ғана шектелмейді, ол диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына белгілі дәрежеде көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді. Фараби ғылымның философиялық-логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шықты. Ол музыка жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл ғылымы, логика, психология, география, этика т. б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше зор. Өздігінен көп оқып, көп ізденген ойшыл философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 164 трактат жазып қалдырды. Ә.Н. әл-Ф.  Дүниетанымы екі әлемнің – көшпелілер мен отырықшылар өркениетінің және Шығыс пен Грек-Рим мәдениетінің өзара байланыстарының нәтижесі. Ә.Н. әл-Ф-дің илософиялық көзқарасында басты үш бағыт анық аңғарылады: ол дүниенің мәңгілігін мойындады; танымның болмысқа тәуелділігін растады; ақыл-парасат туралы ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік бастауларының құдіретті Алладан, аспан әлеміндегі құбылыстардың мәнінен, ақыл-парасаттан, адамның жан-дүниесінен, түр мен материя арақатынасынан іздеді. Ол философияны қоғамды оятатын зерде, парасат шамшырағы, халықты әділетті қоғамға жеткізетін негізгі бағыт, ұрпақтар арасындағы рухани-мәдени сабақтастықты ғасырларға жалғастыратын құрал, әлеуметтік-этикалық күрделімәселелердің шешімін, ақыт талаптарыныңжауабын табатын әдіс деп түсінді. Ә.Н. әл-Ф. Педагогика тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі. Ол – шығыс елдеріндегі тұңғыш сындарлы педагогикалық жүйе жасаған ағартушы оқымысты. Оның пікірінше, жас ұрпақтың сана-сезімін қалыптастыру үшін үш нәрсенің ерекшелігін жүйелеп, дәйектеп алу шарт: 1) баланың ішкі ынта-ықыласы, құмарлығы, 2) ұстаздың шеберлігі, ар тазалығы, 3) сабақ процесінің алатын орны. Ә.Н. әл-Ф. мұраларының Қазақстанда түбегейлі зерттелуі 20 ғ-дың 60-жылдарында ғана қолға алынды. Оған алғаш бастамашы болған А.Машанов. Негізгі шығармалары: «Ғалымдардың шығуы», «Ғалымдар энциклопедиясы немесе тізбегі», «Кемеңгерлік меруеті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Музыканың үлкен кітабы», «Философияны аңсап үйрену үшін алдан ала не білу кажеттігі жайлы», «Ақылдың мәні туралы», «Әлеуметтік-этникалық трактаттар», «Философиялық трактаттар», «Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері», «Риторика», «Поэзия өнері туралы».
• әл-Хорезми Әбу Абдаллах Мұхаммед ибн Мұса
  (787-850) – математика және астроном. «Үнділер саны» (есебі) деп аталатын арифметикалық трактаттың авторы. Трактаттың араб тіліндегі нұсқасы жоғалған, бірақ оның 12 ғасырда латын тілінде аударылып шыққан нұсқасы сақталған. Осы аударма арқылы Еуропа елдері есептеудің үнділік ондық позициялық жүйесімен танысты. Ә.А. әл-Х-дің «Китаб мұхтасар әл-джәбр уә-л-мұқабала» («Толтыру және қарсы қою жөніндегі қысқаша кітап») деген еңбегі – математика тарихында алгебраны дербес баяндауға арналған тұңғыш кітап. Бұл еңбек Еуропа елдерінде алгебра бойынша негізгі басшылыққа алынатын кітап болды. «әл-джәбр» амалы (теңдеулердің бір мүшесін оның екінші жағына таңбасын кері өзгертіп шығару) кейін алгебра атауының шығуына себеп болды. Ал әл-Хорезми латынша (лат. Algorithmu) есімі әуелі үнді сандарының көмегімен арифметикаға белгі ретінде енді, кейін ол белгілі ережемен ғана орындалатын кез келген есептеу жүйесінің жалпы аты (алгоритм) болып қалыптасты. Ә.А. әл-Х астролябия және күн сағаты туралы еңбектер жазған, сондай-ақ астрономиялық кестелер құрастырған. Негізгі шығармалары: «Үнділер саны», «Китаб мұхтасар әл-джәбр уә-л-мұқабала» («Толтыру және қарсы қою жөніндегі қысқаша кітап»). 
  
   
• Ван Чун
  (27- шамамен 100) – ертеқытайлық ойшыл, бірнеше философиялық трактаттардың авторы. Ол қарапайым кедей отбасында туылғанына қарамастан табиғи қабілеті мен ілімге деген ұмтылысы арқасында мықты білім алды. Кіші лауазымды шенеуліктерге қызмет етті. Барлық жұмыстарынан бізге тек біреуі - «Лунь Хень» «Толғанысты өлшеу» деп аударуға болатын кітабы жеткен, бұл кітап ХХ ғ. басында Англиядағы Форкеде түгелімен аударылған. В.Ч. ілімі конфуцийшылдыққа жақын, бірақ даосизм концепциясы мен «иньян» мектебінің біршама ықпалы да анық байқалады, сондықтанда оны «эклектиктерге» жатқызды. Жалпы В.Ч. конфуцийшылдық ілімге деген қатынасы скепсистікті қосады. Философтың тұжырымдауынша, барлық тіршілік етушілер алғашқы бастамалық эфир – «юань ци»-ден тұрады. Адам ерекше «жіңішке» эфирден пайда болған, ол өлген соң эфир, мұздың еріп суға айналғанындай балқып кетеді. Адамдағы «Ци», оның туа біткен адамдық тағдыры негізінде «жеке табиғатқа» айналады.